Ετικέτες
Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου, Ἐκδοτική Δημητριάδος, Δοκίμιο γιά τό μυστήριο τῆς ἱστορίας, Jean Daniélou
Πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἔτους 2014 ἐγκαινιάστηκε ἀπὸ τὴν Ἐκδοτικὴ Δημητριάδος καὶ τὴν Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου μία ἐκδοτικὴ σειρὰ μὲ τίτλο «Ἐν Διαλόγῳ». Σκοπὸς τῆς σειρᾶς εἶναι, μέσα ἀπὸ δόκιμες μεταφράσεις, εἰσαγωγὲς καὶ σχόλια, νὰ προαγάγει τὸ διάλογο μὲ τὴ Δύση καὶ νὰ γνωρίσει στὸ ἑλληνικὸ κοινὸ τὴν ὀρθόδοξη θεολογικὴ παραγωγὴ τοῦ 20ου αἰῶνα, μέσα ἀπὸ τὴ γνωριμία του μὲ σημαντικὰ ἔργα, τὰ ὁποῖα παρουσιάζουν πολύπλευρο ἐνδιαφέρον. Ὑπεύθυνοι τῆς σειρᾶς αὐτῆς εἶναι οἱ Παντελὴς Καλαϊτζίδης, Νικόλαος Ἀσπρούλης καὶ Γιῶργος Βλαντῆς.
Ὁ πρῶτος τίτλος ποὺ ἐντάχθηκε στὴ σειρὰ αὐτὴ εἶναι τὸ ἔργο τοῦ ρωμαιοκαθολικοῦ θεολόγου καὶ καρδιναλίου Jean Daniélou (1905-1974) μὲ τὸν τίτλο «Δοκίμιο γιὰ τὸ μυστήριο τῆς ἱστορίας», τὸ ὁποῖο συνοδεύεται ἀπὸ μία ἐμπεριστατωμένη εἰσαγωγὴ τοῦ Νικολάου Ἀσπρούλη, ἡ ὁποία παρουσιάζει τὸ συγγραφέα, τὸ ἔργο του, τὴν ἐποχή του καὶ τὶς σχέσεις του μὲ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία.
Τὸ ἔργο ἐτέθη σὲ κυκλοφορία τὸ 1953 στὴ Γαλλία καὶ ἀπετέλεσε μιὰ προσπάθεια νὰ κατανοηθεῖ ἡ ἔννοια τῆς ἱστορίας σὲ ἕνα δυσχερὲς θεολογικὰ μεταπολεμικὸ περιβάλλον: προσπάθεια ἐπούλωσης πληγῶν τοῦ πολέμου, ἔντονη διάδοση μαρξιστικῶν ἰδεῶν σὲ ἕνα συγκρουσιακὸ κλίμα μὲ τὴν δυτικὴ Ἐκκλησία, πολὺς καὶ σοβαρὸς λόγος γιὰ τὸν ὑπαρξισμὸ ποὺ θὰ κυριαρχήσει, ὡς φιλοσοφικὸ ρεῦμα, τὰ ἑπόμενα χρόνια στὴν Εὐρώπη καὶ ὄχι μόνο, δυσλειτουργία ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας καὶ αἰτήματα γιὰ ἀνανέωση ποὺ θὰ ὁδηγήσουν σὲ υἱοθέτηση πολλῶν ἀλλαγῶν ἀπὸ τὴν Β’ Βατικάνεια Σύνοδο (1962-1965).
Τὸ γνωστικὸ ἐπίπεδο τοῦ συγγραφέα, μὲ πολυετεῖς θεολογικὲς καὶ ἱστορικὲς σπουδὲς καὶ διδακτορικὴ διατριβὴ στὸν Ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης, τοῦ ἐπιτρέπει νὰ κινεῖται μὲ χαρακτηριστικὴ ἄνεση στοὺς ἀνάλογους χώρους, γνωρίζοντας ἰδιαίτερα τὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ τὰ ἔργα τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.
Ἡ δομὴ τοῦ ἔργου εἶναι ἁπλή. Ἀποτελεῖται ἀπὸ Εἰσαγωγὴ καὶ τρία μέρη, στὰ ὁποῖα παρουσιάζει τὸ ὑλικό του ὡς ἑξῆς:
α) σὲ δέκα κεφάλαια θέτει καὶ συζητᾶ «Τὰ προβλήματα» τῆς ἱστορίας ὑπὸ τὸ πρίσμα τοῦ χριστιανισμοῦ
β) σὲ ὀκτὼ κεφάλαια ἀναλύει «Τὰ μυστήρια» ποὺ μέσα ἀπὸ τὴν χριστιανικὴ ὀπτικὴ παρεμβαίνουν στὴν ἱστορία καὶ τὴν μεταμορφώνουν
γ) σὲ ἕξι κεφάλαια, «Οἱ Ἀποφάσεις», παρουσιάζει τὰ ἀναγκαῖα στοιχεῖα γιὰ μία ὁμαλὴ πορεία τοῦ κόσμου πρὸς τὰ ἔσχατα.
Ἡ προσπάθεια ἑρμηνείας καὶ κατανοήσεως τῆς ἱστορίας ἀποτελεῖ βασικὸ ἐργαλεῖο γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ κόσμου μας καὶ τῆς πορείας ποὺ ὁ πολιτισμός, καὶ κατ᾿ ἐπέκταση, ἡ καθημερινότητά μας ἀκολουθεῖ. Βέβαια, στὴν Ἑλλάδα, παρὰ τὸ ἐντονότατο ἐνδιαφέρον τῶν προγόνων μας γιὰ τὴν ἱστορία, τὴν ὁποία θεμελίωσαν καὶ καλλιέργησαν μὲ ζῆλο καὶ σοβαρότητα, καὶ παρὰ τὴν ἀνάλογη στάση τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι πάσχισαν γιὰ νὰ προβάλουν τὸ γεγονὸς τῆς ἐλεύσεως τοῦ μεσσία, πέρα ἀπὸ τὸ δοκητισμὸ καὶ τὶς κατὰ καιροὺς ἀμφισβητήσεις, ἐν τόπῳ καὶ χρόνῳ, ὡς γεγονὸς ποὺ τέμνει καὶ σηματοδοτεῖ τὴν ἱστορία, χωρὶς ὅμως νὰ περιορίζεται ἢ νὰ ἐξαντλεῖται στὰ ἐνδοκοσμικὰ πλαίσιά της, δὲν δουλεύουμε ἐπάνω σὲ αὐτὸ τὸ γνωστικὸ καὶ οὐσιαστικὸ πεδίο. Συνήθως ἐνεργοῦμε χωρὶς προορισμὸ καὶ στόχο λαμβάνοντας ἀποφάσεις ἐν θερμῷ, ἀγόμενοι ἀπὸ τὶς ἰδιοτελεῖς ἐπιθυμίες, ἀτομικὲς ἀβεβαιότητες καὶ προσωπικοὺς φόβους.
Βασικὴ γραμμὴ σκέψεως, παροῦσα σὲ ὁλόκληρο τὸ ἔργο εἶναι ἡ διαπίστωση ὅτι ὁ Θεὸς μὲ τὴν εἴσοδο τοῦ Χριστοῦ στὸ ἱστορικὸ γίγνεσθαι δημιουργεῖ μία ξεχωριστὴ παράμετρο τῆς ἱστορίας τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία δὲν ὁδηγεῖ ἁπλὰ τὴν ἱστορία καὶ τὴν ἀνθρωπότητα πρὸς τὸ τέλος, τὴν ὁλοκλήρωσή της, ἀλλὰ ἐργάζεται γιὰ μιὰ μεταμόρφωση τοῦ κόσμου καὶ τῆς ἱστορίας.
Σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς νεοσχολαστικὲς τάσεις, οἱ ὁποῖες, ὡς τὸ ἀντίπαλον δέος τῆς μαρξιστικῆς ἰδεολογίας, ἄρχισαν νὰ ἐπικρατοῦν στὴ δυτικὴ θεολογικὴ σκέψη ἤδη ἀπὸ τὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 20ου αἰῶνα, καὶ νὰ θέτουν τὴν ἱστορία στὸ περιθώριο, ὁ Jean Daniélou -καὶ ἡ σύγχρονη τάση τῆς «Νέας Θεολογίας»- ἐμβαθύνει στὴ μελέτη καὶ προβολὴ τῆς ἱστορίας τοποθετώντας την στὸ ἐπίκεντρο τῶν μελετῶν του. Μᾶς θυμίζει ἀνάλογη στάση μεγάλων ὀρθοδόξων θεολόγων τοῦ 20ου αἰῶνα, ὅπως ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ καὶ ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, οἱ ὁποῖοι μελέτησαν ἰδιαίτερα τὴν ἱστορία ποὺ κατέχει κεντρικὴ θέση στὸ πολύπλευρο ἔργο τους.
Ἡ ρεαλιστικὴ αὐτὴ στάση συνάδει μὲ τὴν σαφέστατη συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας ὅτι ἡ διδασκαλία, τὸ ἔργο καὶ ἡ παρουσία της, ἐν γένει, ἑδράζονται στὴν ὑπαρκτὴ πραγματικότητα καὶ ὄχι σὲ κάποιες δοκητικοῦ καὶ γνωστικοῦ τύπου φαντασιώσεις, οἱ ὁποῖες ἐμφανίστηκαν κατὰ τὸ παρελθὸν ὡς προσπάθειες ὑπερβάσεως τῶν περιορισμῶν τῆς ἱστορίας.
Ὁ κτιστὸς κόσμος μας, ὅπως τὸν ἀντιλαμβάνονται οἱ αἰσθήσεις καὶ ὅπως τὸν μελετᾶ ἡ ἐπιστήμη, ἀποτελεῖ τὸ πεδίο στὸ ὁποῖο εἰσέρχεται ἡ ἄκτιστη χάρη τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν μεταμορφώνει ὁδηγώντας τον στὴν κατὰ χάριν τελείωση.
Ἡ χριστιανικὴ θεώρηση τῆς ἱστορίας, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Jean Daniélou, εἰσάγει -πέρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς ἐνσαρκώσεως καθ᾿ ἐαυτό, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ τὴν κυρίαρχη ἱστορικὴ τομή- τὴν ἔννοια τῆς προόδου καὶ τοῦ τέλους, ὑπὸ τὴν ἔννοια τῆς ἐσχατολογικῆς ἐκπληρώσεώς της.
Σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ὑπαρξιακὴ φιλοσοφία ποὺ προβάλει ὡς προτεραιότητα τὴν ἀτομικὴ ἐλευθερία, στὴν χριστιανικὴ θεώρηση τὸ ἄτομο εἶναι ἐνταγμένο στὸ σχέδιο τῆς Θείας Οἰκονομίας πού, ὡς ἕνα ἀντικειμενικὸ σχέδιο, τὸ ὑπερβαίνει. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο κυριαρχεῖ ἡ κοινότητα ἔναντι τοῦ ἀτόμου, τὸ σύνολο ἔναντι τοῦ μέρους.
Ὁ συγγραφέας ἐντοπίζει καὶ ἀξιολογεῖ θετικὰ τὴν διαπίστωση τοῦ Oscar Cullmann ὅτι κανένα ἱστορικὸ γεγονὸς δὲν μπορεῖ νὰ ὑπερβεῖ τὸ καθοριστικὸ γεγονὸς τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴ βάση ἐπὶ τῆς ὁποίας διαμορφώνεται ἡ σχέση μας μὲ τὸν Θεό. Στὴν πραγματικότητα ἡ Ἀνάσταση ἀποτελεῖ τὸ σημεῖο ποὺ τέμνει τὴν ἱστορία στὰ δύο: κυριαρχία θανάτου πρίν, νίκη ἐπὶ τοῦ θανάτου μετά.
Τὸ γεγονὸς, μάλιστα, τῆς Ἀναστάσεως δὲν ἀποτελεῖ ἕνα παρωχημένο γεγονός (Karl Barth), ἀλλὰ λειτουργεῖ διαρκῶς ὡς γεγονός, ποὺ σχετίζεται μὲ τὸν παρὸν τῆς Ἐκκλησίας, ὡς γεγονὸς ποὺ συμβαίνει κάθε στιγμή, σὲ κάθε Θεία Λειτουργία θὰ συμπληρώναμε ἐμεῖς. Μάλιστα, ὁ Jean Daniélou τονίζει ὅτι τὴν ἱστορία τῆς σωτηρίας ὁλοκληρώνει ἡ ἀνάσταση τῶν σωμάτων, ἡ δημιουργία τοῦ νέου κόσμου.
Μία ἀπὸ τὶς διαπιστώσεις ποὺ μᾶς παραξένεψαν εἶναι ὅτι ἂν καὶ ὁ συγγραφέας ἀναφέρεται συχνὰ μὲ σεβασμὸ σὲ πατέρες τῆς ἑνιαίας Ἐκκλησίας ἢ στὴ διαίρεση ποὺ συνέβη κατὰ τὸν 16ο αἰῶνα (Μεταρρύθμιση) ἀποφεύγει νὰ κάνει ἔστω καὶ ἕνα σχόλιο, τὴν παραμικρὴ ἀναφορά, στὴν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.
Στὴν προσπάθεια νὰ ἐντοπίσει τὴν ἀρχὴ τῆς ἱστορίας, ξεκινᾶ ἀπὸ τὴ δημιουργία τοῦ κόσμου καὶ ὄχι ἀπὸ ἕνα ἐπιμέρους ἐπεισόδιό της. Ἔτσι ἡ εἰκόνα ποὺ ἔχουμε εἶναι συνολικὴ καὶ ὄχι περιορισμένη ἢ ἀποσπασματική.
Στὸ «Δοκίμιο γιὰ τὸ μυστήριο τῆς ἱστορίας» διακρίνουμε σημεῖα ποὺ ἀποτελοῦν κριτικὴ στὴν ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία (ἀδιαφορία ἢ καταστροφὴ τῶν ἐπιμέρους πολιτισμῶν, ἐπιμονὴ σὲ ἱερὲς γλῶσσες, ὑπερβολικὴ σύνδεση δυτικῆς Ἐκκλησίας καὶ πολιτικῆς ἐξουσίας κ.ἄ.). Δὲ θὰ ἦταν ἄστοχο νὰ ποῦμε ὅτι κάποιες ἀπὸ τὶς θέσεις ποὺ ἐκφράζονται σὲ αὐτὸ τὸ δοκίμιο υἱοθετήθηκαν ἐν συνεχείᾳ ἀπὸ τὴ Β’ Βατικάνεια Σύνοδο θέτοντας τὶς βάσεις γιὰ τὴν πορεία τοῦ ρωμαιοκαθολικισμοῦ στὸν 21ο αἰῶνα.
Στὸ πλαίσιο αὐτὸ ὁ Jean Daniélou προβάλει ἰδιαιτέρως τὸ ἑλληνικὸ παρελθὸν τῆς Ἐκκλησίας μιλώντας γιὰ «αἰώνιο ἑλληνισμὸ τῆς Ἐκκλησίας» προσπαθώντας νὰ ὑπερβεῖ τὴ λατινικὴ κυριαρχία στὴ δύση.
Ἕνα ἀπὸ τὰ θέματα ποὺ τὸν ἀπασχολοῦν εἶναι ἡ ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας. Θέτει ὡς ἀφετηρία γιὰ τὴν ἐπίτευξη αὐτῆς τῆς ἑνότητας τὴν ὑπέρβαση τῶν διαφορῶν. Αὐτὴ ἡ ὑπέρβαση, πρέπει νὰ ποῦμε, δὲν σχετίζεται τόσο μὲ θέματα τάξεως καὶ τυπικοῦ, ὅσο μὲ τὴν ὑπέρβαση τοῦ μίσους πρὸς τὸν ἕτερο καὶ μὲ τὴν διάθεση ἀξιοποίησης στοιχείων ποὺ μποροῦν νὰ ἐνισχύσουν τὴν παρουσία τῆς Ἐκκλησίας στὸν σύγχρονο κόσμο, μέσα στὸ πλαίσιο τῆς ἀλήθειας τῆς Ἐκκλησίας. Βέβαια, μὲ μία δόση ἀσάφειας, δηλώνει ὅτι ἡ προσδοκώμενη ἄνθιση τοῦ χριστιανισμοῦ μπορεῖ νὰ λειτουργήσει, ὑπὸ ποικίλες μορφὲς μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἑνότητας.
Τὸν συγγραφέα ἀπασχολοῦν ἰδιαίτερα οἱ παρεμβάσεις τοῦ Θεοῦ στὴν ἱστορία. Πράγματι, ὅπως διαπιστώνουμε καὶ ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση, ὁ Θεὸς ἐπεμβαίνει μὲ ἕναν μυστικὸ τρόπο καὶ μεταμορφώνει τὴν ἱστορία, παρὰ τὰ δικά μας λάθη καὶ τὶς κακίες ποὺ προσδιορίζουν τὶς ἐπιλογές μας.
Ἐμμένει στὴν ἔννοια τῆς «ξενίας», ἱστορικά, ἐτυμολογικὰ καὶ θεολογικά, ὁρίζοντας τὸν τρόπο ὑποδοχῆς τοῦ «ξένου» ὡς κριτήριο ἀνθρωπιᾶς. Στὸ μυστήριο τοῦ βαπτίσματος, μάλιστα, ἐντοπίζει στοιχεῖα ἀπὸ τὴν ἀρχαία τάξη τῆς «ξενίας». Ἀναμφίβολα, στὸν σύγχρονο κόσμο, τὰ αὐθεντικότερα στοιχεῖα αὐτῆς τῆς παλαιᾶς, παραδοσιακῆς τάξεως τῆς φιλοξενίας τὰ ἐντοπίζουμε στὰ μοναστήρια, καθὼς δὲν πρέπει νὰ λησμονοῦμε ὅτι ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν «ξένο», εἶναι στοιχεῖο ἐξόδου ἀπὸ τὸν ἐγωισμό μας. Στὴν ὀρθόδοξη παράδοση ἐξάλλου, ὁ κατ᾿ ἐξοχὴν «ξένος» εἶναι ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός ὁ Λυτρωτὴς καὶ Σωτήρας τοῦ κόσμου. Κατ᾿ ἐπέκτασιν, κάθε ξένος πρέπει νὰ γίνει ἀποδέκτης τῆς ἀπροϋπόθετης ἀγάπης ἐκ μέρους μας.
Σημαντικὴ παράμερο τοῦ ἔργου ἀποτελεῖ ἡ συνάντησή του μὲ τὴν τότε ἁκμάζουσα καὶ πολλὰ ὑποσχόμενη μαρξιστικὴ σκέψη, ἡ ὁποία προσπαθοῦσε νὰ παραμερίσει τὸν χριστιανισμὸ ἀπὸ τὴν Εὐρώπη καὶ νὰ ἐγκαταστήσει ἕναν πολιτισμὸ βασισμένο στὶς δικές της ἀρχές. Σήμερα, αὐτὴ ἡ ἀντιπαράθεση, μοιάζει σὲ ἕνα βαθμὸ ξεπερασμένη, καθὼς πλέον, μετὰ καὶ τὴν κατάρρευση τῶν ἀνατολικῶν καθεστώτων, οἱ διαχωριστικὲς γραμμὲς ἔχουν ἀμβλυνθεῖ, ἀλλὰ τὴ δεκαετία τοῦ ᾿50 ἦταν στὴν αἰχμὴ τῆς πολιτικῆς καὶ θεολογικῆς σκέψης.
Ὁ Jean Daniélou ἐντοπίζει διαφορετικὴ προσέγγιση χριστιανισμοῦ-μαρξισμοῦ στὸ θέμα τῆς ἱστορίας, ὡς κριτήριο γιὰ τὴν ἀξιολόγηση τῶν δύο μεγεθῶν: ὁ μαρξισμὸς προσπαθεῖ ἐπιφανειακὰ νὰ θεραπεύσει τὴν ἀνθρώπινη δυστυχία, ἐνῶ ὁ χριστιανισμὸς τὸ κάνει σὲ βάθος μὲ ἀναφορὰ στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ.
Ἄκρως ἐνδιαφέρουσες εἶναι οἱ βιβλικὲς ἀναλύσεις ποὺ ἐπιχειρεῖ καὶ ἐντυπωσιακὴ ἡ εὐχέρεια μὲ τὴν ὁποία κινεῖται ἀνάμεσα στὴν Ἁγία Γραφή, στοὺς Πατέρες καὶ στὴν ἱστορία.
Μὲ τὴν ἀνάλυση τοῦ ἄσματος τοῦ ἀμπελῶνος (Ἠσ. 5:1-6) περιγράφει διαχρονικὰ τὶς σχέσεις Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου μέσα στὸ πλαίσιο τῆς ἱστορίας: ὁ Θεὸς φροντίζει, προστατεύει καὶ ἀγαπᾶ τὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος ἄλλοτε δέχεται καὶ ἄλλοτε ἀπορρίπτει αὐτὴ τὴν πρόνοια. Στὴν πραγματικότητα, καὶ οἱ ἐργάτες τοῦ ἀμπελῶνος καὶ ὁ Υἱὸς τοῦ ἰδιοκτήτη ἀπέτυχαν νὰ πείσουν τοὺς κακοὺς γεωργοὺς νὰ συνεργαστοῦν. Μέσα ἀπὸ αὺτὴ ὅμως τὴν ἀποτυχία διαφαίνεται ἡ σταθερὴ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία δὲν ἐπιβάλλεται μὲ τὴ δύναμη, ἀλλὰ προσπαθεῖ νὰ κερδίσει τὸν ἄνθρωπο.
Ἡ πορεία τῆς Ἐξόδου ἀποτελεῖ μία πορεία πρὸς τὴ σωτηρία, πρὸς τὸ Βάπτισμα. Ὁ Jean Daniélou ἐντοπίζει τὴν ἔντονη παρουσία τῶν περιστατικῶν τῆς Ἐξόδου στὴν δυτικὴ ὑμνογραφία πρὸ τοῦ Πάσχα (καὶ στὴν ὀρθόδοξη παράδοση συμπληρώνουμε ἐμεῖς) καὶ προχωρᾶ σὲ ἐνδιαφέρουσες τυπολογικὲς ἀναφορὲς σημειώνοντας ἀναλογίες ἀνάμεσα στὴν Παλαιὰ καὶ στὴν Καινὴ Διαθήκη (π.χ. μεσσιανικὰ δεῖπνα καὶ Θεία Εὐχαριστία).
Σημαντικότατες εἶναι οἱ ἀναλύσεις ποὺ πραγματοποιεῖ στὸ τρίτο μέρος τοῦ ἔργου στὴν «τόλμη», στὴν «εἰλικρίνεια», στὴν «πτωχεία» καὶ στὴν «ἐλπίδα», καθὼς ἀποτελοῦν στοιχεῖα ποὺ ἀπὸ τὴ βιβλικὴ παράδοση ἔχουν περάσει στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ καὶ προσδιορίζουν τὴ σχέση μας μὲ τὸν πλησίον.
Ὁ συγγραφέας ἀντιμετωπίζει μὲ μεγάλη σοβαρότητα, σφαιρικὰ καὶ διεξοδικὰ τὸ θέμα τῆς ἱστορίας. Προχωρᾶ μὲ προσοχὴ στὴ διατύπωση τῶν θέσεών του, χρησιμοποιεῖ γλαφυρὴ καὶ ρέουσα γλῶσσα, ἔχει πυκνὸ ἀλλὰ στρωτὸ ὕφος καὶ εἶναι μεθοδικὸς στὴν ἀνάπτυξη τῶν ἐπιχειρημάτων του.
Ἡ ἔκδοση εἶναι σημαντική, προσφέρει πολλὰ ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα σὲ ἕναν διάλογο σχετικὰ μὲ ἔννοια τῆς ἱστορίας στὸν ὀρθόδοξο κόσμο. Εἶναι καλαίσθητη, ἀλλὰ ἔχουν διαφύγει ὀρθογραφικὰ λάθη, τὰ ὁποῖα σὲ κάποιες περιπτώσεις δυσχεραίνουν τὸν ἀναγνώστη νὰ παρακολουθήσει τὸ νόημα. Ἐπίσης, σὲ κάποια σημεῖα ὑπάρχουν ἀτυχεῖς ἐπιλογὲς τοῦ μεταφραστοῦ (π.χ. «ἐξορισμοί», «τερατώδεις φρίκες», «ἡ σφάλλουσα ἔκφραση ἐπιβεβαίωσης κάτι ἀπολύτου», «συνιστᾶ τὶς χριστιανοσύνες» «ἡ Παλαιὰ Διαθήκη παρουσιάζει μία προόδευση»), οἱ ὁποῖες ἴσως νὰ συνδέονται μὲ ἰδιαιτερότητες τῆς γαλλικῆς γλῶσσας –δὲν γνωρίζω- ἀλλὰ καὶ πάλι ἐνοχλοῦν καὶ μπερδεύουν τὸν ἀναγνώστη.
Περιμένουμε καὶ ἄλλους τόμους ἀντίστοιχης ἀξίας ἀπὸ τὴ σειρὰ «Ἐν Διαλόγῳ» ἡ παρουσία τῶν ὁποίων ὄχι μόνο θὰ ἐνισχύσει τὴ σύγχρονη θεολογικὴ συζήτηση προσφέροντας πολύτιμα νέα ἐρεθίσματα, ἀλλὰ θὰ δώσει τὴ δυνατότητα τὸ πολύπλευρο ἔργο ποὺ ἀπὸ ἐτῶν ἐπιτελεῖται στὴν Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν τοῦ Βόλου νὰ γίνει γνωστὸ σὲ εὐρύτερο ἀναγνωστικὸ κοινό.