Πολυπολιτισμικότητα; Βεβαίως! Ἄς διδαχθοῦμε, ὅμως, ἀπό τό παράδειγμα τῆς Σμύρνης

Ετικέτες

Αστική Εταιρεία Ιπποκράτης, Αλέκος Μαρκόγλου, Μητροπολίτης Κώου καί Νισύρου κ. Ναθαναήλ, Πατρίδες Μικράς Ασίας, Σμύρνη

Στίς 25 Ἰουνίου 2022 παρουσιάστηκε στόν φιλόξενο χῶρο τοῦ Διεθνοῦς Ἱπποκρατείου Ἱδρύματος Κῶ τό Λεύκωμα τοῦ Ἀλέκου Μαρκόγλου μέ τίτλο «Πατρίδες Μικρᾶς Ἀσίας». Ἡ ἔκδοση τοῦ Λευκώματος, πού χρηματοδοτήθηκε ἀπό τήν Ἀστική Ἑταιρεία Ἱπποκράτης, καί ἐντάσσεται στό πλούσιο ἐκδοτικό πρόγραμμα τῆς Ἑταιρείας τό ὁποῖο ἔχει καταρτίσει ὁ ἀγαπητός φίλος Δημήτριος Γερούκαλης, Ἰατρός, Συγγραφέας καί Ἐπιστημονικός Διευθυντής τῆς Ἑταιρείας. Τό πρόγραμμα αὐτό προχωρᾶ μέ γοργό ρυθμό χάρη στίς συντονισμένες προσπάθειες τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Διευθυντοῦ, τοῦ Διοικητικοῦ Συμβουλίου τῆς Ἑταιρείας καί ἰδιαιτέρως τῆς Προέδρου αὐτοῦ Διονυσίας Τελλῆ, ἡ ὁποία εἶναι καί Πρόεδρος τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου τοῦ Δήμου Κῶ, καθώς καί τῶν ἐργαζομένων σέ αὐτή.

Τήν παρουσίαση τοῦ Λευκώματος ἔκανε ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κώου καί Νισύρου κ. Ναθαναήλ, ὁ ὁποῖος ἀναφέρθηκε στό πλούσιο ὑλικό τοῦ συγγραφέα καί συλλέκτη, ἑστιάζοντας στήν παράμετρο τῆς ἐκπαιδεύσεως καί στή συμβολή της στήν πρόοδο τῶν Πατρίδων τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί στή δημιουργία τοῦ περιωνύμου πολιτισμοῦ πού ἀναπτύχθηκε σέ αὐτές.

Διαβάζοντας τά κείμενα τοῦ Λευκώματος καί μελετώντας τίς φωτογραφικές ἀπεικονίσεις τῆς ζωῆς, τῶν οἰκονομικῶν δραστηριοτήτων καί τοῦ πολιτισμοῦ τῶν πόλεων καί τῶν περιοχῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, γεννᾶται ἡ εὔλογη ἀπορία πῶς πραγματοποιήθηκαν ὅλα αὐτά τά ἐντυπωσιακά ἐπιτεύγματα καί, μάλιστα, σέ ἕνα δύσκολο καί, ἐν πολλοῖς, ἐχθρικό περιβάλλον. Μάλιστα, ὅλα αὐτά, ἄν καί καλλιεργήθηκαν σέ περιοχές πού δέν ὑπῆρχαν μόνο ἑλληνικοί πληθυσμοί φέρουν τή σφραγίδα τῆς ἑλληνικότητας καί ὁ ἑλληνικός χαρακτήρας δέν δύναται νά ἀμφισβητηθεῖ.

Ἡ ἀπάντηση στό πῶς διατηρήθηκε αὐτός ὁ χαρακτήρας περιλάμβάνει σαφῶς τήν ὑψηλή ποιότητα τῆς ἐκπαιδεύσεως πού παρεχόταν ἀπό τόν 18ο αἰῶνα (τουλάχιστον στίς μεγαλύτερες πόλεις) καί στόν μαζικό χαρακτήρα της, ἀλλά καί στόν τρόπο ὀργανώσεως τῶν διαφορετικῆς προελεύσεως πληθυσμιακῶν ὁμάδων στίς περιοχές τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας.

Ἄς ἀξιοποιήσουμε ὅμως ἐπιλεκτικά λίγα ἀπό τά πολλά στοιχεῖα πού παραθέτει ὁ συγγραφέας Ἀλέκος Μαρκόγλου, χωρίς νά ἐπιμείνουμε σέ σχολαστική καταγραφή καί ἐξαντλητική ἀναφορά γιά νά ὁδηγηθοῦμε σέ ἐνδιαφέροντα συμπεράσματα.

Ἕνα ἀπό τά πρῶτα στοιχεῖα πού τραβᾶ τό ἐνδιαφέρον μας εἶναι ἡ διαπίστωση ὅτι σέ ὅλες τίς πόλεις, πρωτίστως στίς μεγάλες, μά καί στίς μικρότερες, ὑπῆρχαν ἰδιαίτερες συνοικίες γιά κάθε διαφορετικό τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ.

Ὁ τρόπος ὁρισμοῦ αὐτῶν τῶν διαφορετικῶν τμημάτων τοῦ πληθυσμοῦ καθοριζόταν ἀπό τό ὀθωμανικό σύστημα διοικήσεως πού καθιερώθηκε ἀπό τήν κεντρική διοίκηση καί ἐφαρμόσθηκε σέ ὅλη τήν αὐτοκρατορία. Οἱ πληθυσμιακές ὁμάδες, συχνότατα διαφορετικῆς ἐθνικῆς καταγωγῆς καί θρησκευτικῆς πίστεως καθορίζονταν ἀπό τό κράτος βάσει τοῦ θρησκευτικοῦ τους προσδιορισμοῦ. Ὁ ἀνώτατος θρησκευτικός τους ἡγέτης, ἐντός τῶν ὀρίων τῆς αὐτοκρατορίας ἦταν παράλληλα καί ὁ ἐκπρόσωπός τους ἀπέναντι στήν Ὑψηλή Πύλη καί ἀποτελοῦσε τόν συνδετικό κρίκο γιά τόν χειρισμό καί τή διευθέτηση τῶν ποικίλων ὑποθέσεών τους. Αὐτή ἡ πρακτική, δέν ἦταν ἀνακάλυψη τῶν ὀθωμανῶν, ἀλλά ἀντίστοιχες ἐπιλογές ὑπῆρξαν στήν Αὐτοκρατορία μέ πρωτεύουσα τήν Κωνσταντινούπολη, ὅπως καί στή Δύση. Αὐτός ὁ διαχωρισμός ἦταν ἀπολύτως κατανοητός καί λογικός, καθώς τό πρωτεῦον στοιχεῖο τῆς ἰδιοπροσωπίας κάποιου σέ μία πολυεθνική κατηγορία δέν θά μποροῦσε νά εἶναι ἡ ἐθνική ταυτότητα, ἡ ὁποία συνήθως ἦταν σχετική καί ρευστή, ἀλλά ἡ σαφέστερα προσδιορισμένη καί εὐκολότερα διακρινομένη θρησκευτική.

Ἔτσι, στίς πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας, ὅπως συνέβαινε καί ἀλλοῦ τότε, οἱ κάτοικοι ζοῦσαν σέ γειτονιές, σέ συνοικίες ἀνάλογα μέ τήν πίστη τους. Ὑπῆρχε ἡ ὀθωμανική συνοικία, ἡ ἑλληνική, ἡ ἑβραϊκή, ἡ ἀρμενική, ἡ ρωμαιοκαθολική κ.λπ. Στήν κάθεμία ἀπό αὐτές δέσποζαν τά θρησκευτικά ἱδρύματα, ἱεροί ναοί, τζαμιά, συναγωγές κ.λπ. Ἀντιστοίχως, ἀναπτύχθηκαν ξεχωριστά κοινοτικά καί ἄλλα δημόσια κτήρια (π.χ. προξενεῖα, ταχυδρομεῖα καί τηλεγραφεῖα, πού τότε ἦταν πολύ σημαντικές δημόσιες ὑπηρεσίες), πού ρύθμιζαν τίς κοινές ὑποθέσεις, καθώς καί τά ἐκπαιδευτικά της ἱδρύματα. Ὅπως ὑπογράμμισε ὁ Σεβασμιώτατος στή χθεσινή παρουσίασή του, καί ὅπως γνωρίζουμε κι ἀπό τήν Κῶ, ἡ ἑλληνική ἐκπαίδευση βρισκόταν στά χέρια τῆς Ὀρθόδοξης Κοινότητας καί τήν εὐθύνη της εἶχε ὁ Μητροπολίτης πού ἔστελνε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Γύρω ἀπό αὐτόν, καί τό συμβούλιο τῆς Κοινότητας, συσπειρωνόταν κάθε προσπάθεια γιά στήριξη, ἀνάπτυξη καί βελτίωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν πραγμάτων.

Στίς συνοικίες τῆς Σμύρνης ὑπῆρχαν ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα ἑλληνικά, ἀρμενικά, ἀμερικανικά, ἰταλικά κ.ἄ. Διαβάζουμε ὅτι στό Ὁμήρειο Παρθεναγωγεῖο οἱ μαθήτριες διδάσκονταν ἕξι διαφορετικές γλῶσσες. Στό Καρατάς γιά παράδειγμα, γραφικό παραθαλάσσιο προάστειο τῆς Σμύρνης στό ὁποῖο κατοικοῦσαν εὔποροι Ἑβραῖοι καί Ἕλληνες, ὑπῆρχαν τέσσερα σχολεῖα: δύο ἑλληνικά (Ἀρρεναγωγεῖο καί Παρθεναγωγεῖο), ἀρμενικό καί γαλλοϊσραηλινό, τό ὁποῖο κάλυπτε τίς ἐκπαιδευτικές ἀνάγκες τῶν ἑβραϊκοῦ θρησκεύματος κατοίκων. Στό ἴδιο προάστειο ὑπῆρχε καί ἀγγλικό προξενεῖο.

Στήν Ἐνόπη, ἄλλο πλούσιο προάστειο τῆς Σμύρνης, ὑπῆρχε Ὀρθόδοξος καί Ρωμαιοκαθολικός Ναός. Σέ ὅλες σχεδόν τίς πόλεις ὑπῆρχαν ξεχωριστά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα γιά τούς κατοίκους ρωμαιοκαθολικοῦ θρησκεύματος καί, σέ πολλές περιπτώσεις ὀρφανοτροφεῖα, νοσοκομεῖα καί ἄλλα εὐαγῆ ἱδρύματα. Ταυτοχρόνως λειτουργοῦσαν ποικίλοι χῶροι διασκεδάσεως καί πολιτισμοῦ, ὅπως θέατρα, λέσχες, ζαχαροπλαστεῖα καί ἑστιατόρια, κέντρα διασκεδάσεως κ.λπ. Καλλιεργοῦνταν καί ἀνθοῦσε ἡ λεγομένη ἀστική μουσική, ἡ ὁποία στηριζόταν στή δημοτική παράδοση, ἐν προκειμένῳ τῶν Ἑλλήνων, ἀλλά συνδύαζε καί πολλά δυτικά στοιχεῖα, πού τῆς προσέφεραν ἕναν μοναδικό, ἰδιαίτερο, ἀέρα πού τήν ἔκανε ἀγαπητή καί δημοφιλῆ μέχρι σήμερα.

Ἀπό ὅλα αὐτά τά στοιχεῖα, καί πάρα πολλά ἄλλα πού θά μποροῦσαν νά ἀναφερθοῦν, διακρίνουμε τόν ἰδιαίτερο χαρακτήρα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, πού ἦταν πολυσυλλεκτική περιοχή μέ πολλές ἰδιαιτερότητες. Μάλιστα, αὐτός ὁ χαρακτήρας τῆς προσέδωσε τόν χαρακτηρισμό «Σμύρνη τῶν ἀπίστων».

Προχωρώντας σέ ἀναγωγή στό σήμερα, μέ τό αἴτημα τῆς πολυπολιτισμικότητας νά κυριαρχεῖ, καί μέ δεδομένη τήν τάση νά ἐξαλείφονται τά ἰδιαίτερα καί μοναδικά στοιχεῖα τῆς ἰδιοπροσωπίας κάθε θρησκευτικῆς ὁμάδας, ὥστε νά μήν ἐνοχλοῦνται οἱ ἄλλες, ή νά ἀμβλύνονται οἱ ζωογόνες ἰδιαιτερότητές τους, μέχρι σημείου ἐξαφανίσεως, γιά τόν ἴδιο λόγο, τίθεται τό ἐρώτημα γιά τήν ἔννοια καί τόν χαρακτήρα τῆς πολυπολιτισμικότητας.

Ἀπό τή μελέτη τῶν στοιχεῖων πού παραθέτει ὁ Ἀλέκος Μαρκόγλου, καί ἄλλες πηγές φυσικά, διαπιστώνουμε ὅτι ἡ κάθε θρησκευτική ὁμάδα ζοῦσε σέ ξεχωριστή γειτονιά, χωρίς, ὅμως, νά παρατηροῦνται φαινόμενα γκετοποιήσεως. Κάθε ὁμάδα συσπειρωνόταν γύρω ἀπό τά θρησκευτικά της ἱδρύματα καί γύρω τους οἰκοδομοῦσε τήν καθημερινότητα καί τή φιλανθρωπία της. Οἱ ναοί, παραδείγματος χάριν, δέν ἦταν κρυμμένοι καί ἀφανεῖς. Ἀντιθέτως, οἰκοδομοῦνταν σέ ὑψώματα, στίς πλατεῖες τῶν συνοικιῶν, σέ περίοπτες θέσεις καί σημεῖα πού ξεχώριζαν. Αὐτό ὑπογραμμίζεται καί ἀπό τό μεγάλο μεγεθός τους, καθώς, γιά τήν περίπτωση τῶν ἑλληνικῶν, καί ἀπό τή χρήση ἀρχαιοελληνικῶν στοιχείων στή διακόσμησή τους.

Τά ἐκπαιδευτικά ἱδρύματα, ὑπό τόν ἔλεγχο καί τήν ἐνίσχυση τῶν Κοινοτήτων, προσέφεραν παιδεία πού κέντρο της εἶχε τή θρησκεία κάθε ὁμάδας. Ἰδιαίτερο ρόλο στήν ἐκπαίδευση τῶν δυτικῶν (γενικότερα) καί τῶν ρωμαιοκαθολικῶν (εἰδικότερα) πού ζοῦσαν στή Σμύρνη διεδραμάτισαν τά ρωμαιοκαθολικά σχολεῖα πού, μάλιστα, συνήθως στελεχώνονταν ἀπό μέλη μοναστικῶν ἀδελφοτήτων. Ἡ ἐκμάθηση ἄλλων γλωσσῶν (ἕξι σέ τουλάχιστον μία περίπτωση) ἐνίσχυε σημαντικά τήν ἐπικοινωνία μεταξύ τῶν διαφορετικῶν ἐθνοτήτων καί ἡ γνώση τοῦ ἄλλου (γλώσσας, θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων, συνηθειῶν κ.πλ.) προωθοῦσε τήν ἀμοιβαία ἐπαφή καί ὁδηγοῦσε στήν ἄμβλυνση τῶν διαφορῶν καί τῶν ἐντάσεων.

Σήμερα, στό πλαίσιο τῆς παγκόσμιας κοινωνίας καί τῆς προωθήσεως τῆς ἀμοιβαίας κατανοήσεως μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, ὑπάρχει ἡ τάση νά προσπαθοῦμε νά σβήσουμε τίς διαφορές, νά ἐξομαλύνουμε τά ἰδιαίτερα στοιχεῖα, νά περιορίσουμε τά χαρακτηριστικά τῆς ταυτότητας (θρησκευτικῆς καί ἐθνικῆς), ὥστε νά προχωρήσει ὁ πολυπόθητος σεβασμός μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, ἡ ἀλληλοκατανόηση, ἡ ὑποχώρηση τῶν θρησκευτικῶν συγκρούσεων καί τῶν φυλετικῶν ἀντιθέσεων. Κι αὐτό, σέ πρώτη ἀνάγνωση, φαίνεται ὀρθό καί δίνει τήν ἐντύπωση ὅτι λειτουργεῖ ἀποδοτικά.

Λειτουργοῦσαν ὅμως κατ᾿ αὐτόν τόν τρόπο τά πράγματα στή Σμύρνη, καί γενικότερα στή Μικρά Ἀσία; Ὄχι!

Ἀπό τά λίγα στοιχεῖα πού παραθέσαμε διαπιστώνουμε ὅτι κάθε θρησκευτική κοινότητα ἦταν ὑπερήφανη γιά τήν πίστη της, τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά της καί ἐπάνω σέ αὐτά στήριζε τήν ἐπιβίωσή της σέ ἕνα πολυσυλλεκτικό περιβάλλον μέ πολλές προκλήσεις καί ἔντονες διαφορές. Αὐτές οἱ διαφορές σέ σχέση μέ τήν καθημερινή συναναστροφή καί τήν ἀδιάκοπη τριβή, ἐπί πολλά ἔτη, στόν ἐπαγγελματικό χῶρο ὁδηγοῦσαν τούς κατοίκους κάθε πόλεως νά κοινωνοῦν μέ τούς ἀλλοεθνεῖς καί ἀλλοδόξους μέ προσοχή καί σεβασμό, μέ ὑπευθυνότητα καί γνώση, μέ διακριτικότητα καί σύνεση.

Κανείς τους δέν ἐγκατέλειψε τίς ἀπόψεις του, κανείς δέν παραμέρισε τήν πίστη του, κανείς δέν ἄλλαξε τίς συνήθειές του πρός χάριν τῆς πολυπολιτισμικότητας. Τό ἀντίθετο, μάλιστα! Ἡ θρησκευτική πολυμορφία, μέ ὅρια, σεβασμό καί προσοχή, ἦταν ἡ βάση ἐπί τῆς ὁποίας ἔκτιζαν αὐτή τήν κοινή ζωή. Ἡ διατήρηση τῶν ὁρίων τούς προστάτευε ἀπό τήν ἀπώλεια τῶν ἰδιαίτερων χαρακτηριστικῶν τους γιά τά ὁποῖα ἦταν πολύ ὑπερήφανοι. Τά χαρακτηριστικά αὐτά τούς βοηθοῦσαν νά συνεχίσουν νά ζοῦν καί νά ἐμπορεύονται, νά διασκεδάζουν καί νά παντρεύονται σέ ἕνα κοσμοπολίτικο, ἀλλά αὐστηρά ὁριοθετημένο περιβάλλον. Μάλιστα, οἱ ἐξαιρέσεις αὐτῆς τῆς κυρίαρχης πρακτικῆς, πού σαφῶς ὑπῆρχαν, λειτουργοῦσαν ὡς ἀναγκαῖες ἀσφαλιστικές δικλεῖδες πού ἐκτόνωναν τήν πίεση, ὁμαλοποιοῦσαν τίς ἐντάσεις καί ἀποσοβοῦσαν τυχόν προβλήματα.

Αὐτές οἱ διαπιστώσεις μοῦ θύμισαν τό πρό εἰκοσαετίας ἐκδοθέν βιβλίο τοῦ Ρεζίς Ντεμπρέ μέ τίτλο «Ἡ διδασκαλία τῆς θρησκείας στό οὐδετερόθρησκο σχολεῖο», τό ὁποῖο στήν πραγματικότητα εἶναι τό ὑπόμνημα πού συνέταξε ὁ συγγραφέας ὡς σύμβουλος τοῦ Ζάκ Λάνγκ, Ὑπουργοῦ Παιδείας τῆς Γαλλίας, μέ ἀφορμή τά πολλά προβλήματα καί τίς ἔντονες συγκρούσεις πού ἐντοπίζονται στή γαλλική ἐκπαίδευση, παρά τήν ἀπόλυτη ἀπαγόρευση ὄχι μόνο τῆς διδασκαλίας ἀλλά καί τῆς ἁπλῆς χρήσεως ἀπό τούς μαθητές στοιχείων τῆς θρησκευτικῆς τους ταυτότητας. Τό σκεπτικό ἦταν ὅτι ἡ πλήρης ἀπουσία αὐτῶν τῶν στοιχείων θά ἐξαφάνιζε τίς ἐντάσεις καί τίς συγκρούσεις. Τό ἀποτέλεσμα ἦταν τό ἀκριβῶς ἀντίθετο, καθώς ἡ θρησκευτική ταυτότητα τοῦ ἄλλου εἶναι βασικό χαρακτηριστικό του. Ἄν τήν διαγράψεις ἤ τήν παραμερίσεις ἐντελῶς τελικά δέν μπορεῖς νά τόν γνωρίσεις, δέν μπορεῖς νά ἐπικοινωνήσεις μαζί του. Κι ἔτσι ὁ Ρεζίς Ντεμπρέ, σύντροφος ἐν ὅπλοις τοῦ Τσέ Γκεβάρα καί σύμβουλος τοῦ Φρανσουά Μιτεράν, πρότεινε ὅτι πρέπει ἐπειγόντως νά εἰσαχθοῦν στό, διάσημο γιά τόν κοσμικό χαρακτήρα του, γαλλικό ἐκπαιδευτικό σύστημα στοιχεῖα θρησκευτικῆς ἐκπαιδεύσεως, τά ὁποῖα θά ἐνισχύσουν τή γνώση τοῦ ἑνός γιά τόν ἄλλο, θά διεκολύνουν τήν ἐπικοινωνία μεταξύ ἀνθρώπων διαφορετικῶν ἀντιλήψεων καί πολιτισμοῦ, θά ἀνεβάσουν τό ἐπίπεθο ἀνοχῆς καί κατανόησης τοποθετώντας το σέ στέρεο θεμέλιο.

Ἡ ζωή στή Σμύρνη καί στίς ἄλλες πόλεις τῆς Ἰωνίας, ὅπως παρουσιάζεται στό βιβλίο «Πατρίδες Μικρᾶς Ἀσίας» τοῦ ἀγαπητοῦ, κατά πάντα σεβαστοῦ, Ἀλέκου Μαρκόγλου προχώρησε καί ὁ πολιτισμός μεγαλούργησε ὄχι ἐπειδή οἱ κάτοικοι αὐτῶν τῶν περιοχῶν ζοῦσαν τήν ψευδαίσθηση τῆς ὁμογενοποιημένης ἄχρωμης ἀνούσιας πολυπολιτισμικότητας πού κλείνει τά μάτια σέ κάθε διαφορά, ἀλλά ἐπειδή ὁ καθένας γνώριζε τήν πίστη του καί τόν πολιτισμό του καί, λόγῳ αὐτῆς τῆς γνωριμίας, δέν δίσταζε οὔτε φοβόταν νά ἐπικοινωνήσει, νά συναναστραφεῖ καί νά ἀλληλεπιδράσει μέ τόν ἀλλόδοξο, ἀλλόπιστο καί ἀλλογενῆ συμπολίτη του.

Ἡ Σμύρνη μεγαλούργησε προκρίνοντας τή συνύπαρξη ἔναντι τῆς ὁμογενοποιήσεως. Μετέτρεψε τίς διαφορές, πού συχνά σήμερα προσπαθοῦμε νά ἐξαφανίσουμε γιά νά μή μᾶς δημιουργοῦν προβλήματα, στή δύναμη πού τήν ἔκανε ἀξεπέραστο πρότυπο καί αἰώνιο παράδειγμα πρός μίμηση.

Βάσισε τόν πολιτισμό της στήν πλατιά βάση τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου καί ἀξιοποίησε τόν πολυθρησκευτικό καί πολυεθνικό της χαρακτήρα ὄχι διαγράφοντας τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά ἀλλά προβάλλοντάς τα μέ ὑπερηφάνεια καί σεβασμό. Οἱ κάτοικοί της καυχόνταν ἐπειδή ζοῦσαν σέ αὐτήν τήν πόλη, ἀλλά ποτέ δέν ἔπαψαν νά εἶναι Ὀρθόδοξοι (Ἕλληνες ἤ ἄλλης ἐθνικῆς καταγωγῆς), Ρωμαιοκαθολικοί (διαφορετικῆς ἐθνικῆς καταγωγῆς), Προτεστάντες (διαφορετικῆς ἐθνικῆς καταγωγῆς), Ἀρμένιοι, Ἑβραῖοι ἤ Μουσουλμᾶνοι. Ἄς διδαχθοῦμε ἀπό τό παράδειγμά τους! Ἄς γνωρίσουμε τήν πίστη μας!

Ἄς μάθουμε τήν πίστη τοῦ διπλανοῦ μας! Ἄς τήν σεβαστοῦμε καί ἄς ζητήσουμε τό ἴδιο καί ἀπό ἐκεῖνον. Ἡ Κῶς ἐξάλλου, ἀποτελεῖ ἄριστο παράδειγμα εἰρηνικῆς πολυθρησκευτικῆς συνύπαρξης. Ἄς εὐχαριστήσουμε τόν Ἀλέκο Μαρκόγλου πού μέ τό ἐξαιρετικό ἔργο του μᾶς τό θύμισε ὑπογραμμίζοντας μέσα ἀπό τόν πλοῦτο τοῦ ὑλικοῦ, τή δυνατότητα νά διδαχθοῦμε, ἀπό τό πολύτιμο παράδειγμα τῆς Σμύρνης, πού διακόπηκε βιαίως πρό ἑκατό ἐτῶν, ἀλλά καί ἀπό παράδειγμα τῆς Κῶ, πού συνεχίζεται ζωντανό καί ἀκμαῖο μέχρι σήμερα καί τό ὁποῖο ζοῦμε καθημερινά.